Żywienie seniorów w opiece domowej

Żywienie jest kluczowym elementem utrzymania zdrowia w wieku podeszłym i stanowi jedną z podstawowych potrzeb człowieka.

Optymalny skład diety ma nie tylko działanie profilaktyczne (właściwe odżywianie może zapobiegać rozwojowi ostrych problemów zdrowotnych i chorób przewlekłych), ale także wspomaga leczenie chorób już rozwiniętych i w wielu przypadkach przyczynia się do szybszego powrotu do zdrowia po chorobach (nie)związanych z odżywianiem.

Oprócz zdolności do odżywiania, odżywianie pełni funkcję społeczno-psychologiczną, a więc jest środkiem socjalizacji, przynależności i utrzymania dobrostanu psychicznego.

Populacja seniorów jest specyficzna w swojej różnorodności. Różni się zapotrzebowaniem na składniki odżywcze w zależności od wieku, płci, aktualnego stanu zdrowia i chorób towarzyszących, aktywności fizycznej, nawyków żywieniowych i możliwości. Starzeniu się towarzyszą na ogół zmiany fizjologiczne (naturalne), takie jak pogorszenie funkcji poznawczych, utrata uzębienia, upośledzenie połykania, upośledzenie zmysłów (smaku i węchu), a przede wszystkim pogorszenie funkcjonalne – mniejsza sprawność i ograniczenie samowystarczalności. Bardzo ważnym aspektem wpływającym na stan odżywienia jest stopień samowystarczalności osób starszych, czyli ich zależność od drugiej osoby oraz możliwość zakupu i przygotowania żywności.

Pomimo różnych potrzeb żywieniowych istnieje kilka wspólnych mianowników optymalnego żywienia, które generalnie obowiązują poza populacją geriatryczną.

Co jest najważniejsze?

Niezależnie od tego, czy senior jest samowystarczalny, czy ma ograniczoną samowystarczalność, główne zasady dobrego żywienia w starszym wieku pozostają takie same – różnorodność, optymalna wielkość porcji – adekwatność, odpowiedni skład diety, czyli jakość i regularność. Urozmaicenie diety jest często przeszkodą. Z reguły osoby starsze nie zwracają uwagi na dobór potraw, jedzą “wyuczone” głównie zimne dania, pomijają potrawy, które z pewnych względów są dla nich trudne do spożycia (np. twardsze owoce czy warzywa ze względu na pogorszenie stanu uzębienia) lub nie jedzą różnorodnych potraw. Dla wielu seniorów istotną rolę odgrywają względy finansowe – ograniczone środki na mieszkanie, leki i jedzenie, w połączeniu z tendencją do oszczędzania pieniędzy, by np. potem sponsorować nimi dzieci czy wnuki, mogą znacznie pogorszyć jakość jedzenia. Jednak zróżnicowana dieta, składająca się z dobrej jakości pokarmów, jest niezbędna nie tylko do zapewnienia wszystkich niezbędnych składników odżywczych, minerałów, witamin i pierwiastków śladowych, ale także do poprawy apetytu, zapobiegania niedożywieniu oraz jest źródłem przyjemności.

Regularność w diecie pomaga zapewnić wystarczające, odpowiednie spożycie kalorii. Regularność powinna być szczególnie ważna w przypadku, gdy występują zaburzenia funkcji poznawczych (np. u osób starszych z zaburzeniami pamięci lub demencją), ponieważ może to prowadzić do niezamierzonych deficytów w przyjmowaniu kalorii,  a tym samym utraty wagi.

• W zależności od nawyków seniora i celów terapii żywieniowej optymalne jest spożywanie od 3 do 5 posiłków w ciągu dnia.

Niewielkie przekąski w godzinach porannych i popołudniowych mogą pomóc uzupełnić nieodpowiednie spożycie pokarmu i zwiększyć apetyt. Dieta powinna zawierać jak najwięcej różnych rodzajów żywności, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedniej ilości dobrej jakości białka, najlepiej pochodzenia zwierzęcego – nabiał, jaja, mięso, ryby, ale także rośliny strączkowe, zboża i dobrej jakości produkty zbożowe, orzechy, owoce i warzywa gotowane do konsystencji łatwej do spożycia przez osobę starszą.

Jeśli senior stosuje się do określonych zaleceń żywieniowych, a zwłaszcza jeśli cierpi na brak apetytu lub niedożywienie, zawsze należy rozważyć zasadność wcześniej ustalonych ograniczeń dietetycznych. W praktyce bardzo często zdarza się, że seniorzy przez wiele lat stosują ustalone diety, mimo że ich efekt terapeutyczny minął lub nie przynoszą one żadnych korzyści dla obecnego stanu zdrowia (np. dieta oszczędna po operacji pęcherzyka żółciowego sprzed kilku lat). Takie restrykcje z reguły zmniejszają apetyt, poważnie ograniczają wybór pokarmów, mogą pogłębiać deficyty kaloryczne lub niepotrzebnie eliminować korzystne składniki diety, co z pewnością nie jest pożądane.

Jakość spożywanych pokarmów, preferencje białkowe i wielkość porcji są również ważne, aby osoby starsze nie przybierały zbytnio na wadze i tkance tłuszczowej, choć niewielka nadwaga wraz z dobrą sprawnością fizyczną są zaletą w starszym wieku.

Starszy wiek wiąże się również z upośledzeniem funkcji sensorycznych (upośledzeniem zmysłu węchu i smaku), dlatego wskazane jest stosowanie różnych rodzajów przypraw w przygotowaniu potraw i większe ich doprawianie. Zamiast dodawać soli lepiej jest użyć zielonych ziół (np. koperku, majeranku, bazylii, tymianku, rozmarynu itp.), które można również wykorzystać do dekoracji potraw.

W przypadku trudności z gryzieniem lub połykaniem należy zadbać o przygotowanie potraw w konsystencji bezpiecznej i łatwej do spożycia dla osoby starszej. Pomóc może na przykład dłuższe gotowanie, miksowanie, przecieranie, mielenie lub krojenie na małe kawałki. Jednocześnie jednak należy zadbać o to, aby nawet w tej zmodyfikowanej konsystencji potrawy pozostały atrakcyjne wizualnie i były wykonane z dobrej jakościowo żywności. Wszelkie modyfikacje diety – tutaj doprowadzenie jej do konsystencji mielonej lub formy kaszki – upośledzają przyjemność z jedzenia, apetyt i ostatecznie zmniejszają spożycie kalorii. Dlatego też zaleca się, aby po zmiksowaniu uformować mus tak, aby wizualnie przypominał oryginalną potrawę lub danie, używając specjalnych foremek.

Spożywanie owoców i warzyw w stanie surowym może być dla osób starszych problematyczne pod wieloma względami. Można jednak zastosować różnego rodzaju adaptacje – obrać, pokroić i podać owoce i warzywa jako tzw “finger foods”, starte lub np. zrobić domowy kompot lub przecier z ulubionych owoców. Warzywa korzeniowe nadają się wówczas do przygotowania kremowych zup lub jako uzupełnienie standardowych dań towarzyszących (np. puree z groszku lub marchewki).

Kultura spożywania posiłków jest również istotnym elementem diety. Bardzo ważne jest, aby senior nie jadł sam, nawet jeśli jest zinstytucjonalizowany. Wykazano, że wspólne jedzenie z przyjaciółmi, rodziną lub grupą innych seniorów zwiększa ilość spożywanych porcji i przyjemność ze wspólnie spędzonego czasu.

Nawadnianie

Na koniec należy zwrócić uwagę na reżim picia – seniorzy są grupą społeczeństwa naturalnie bardziej narażoną na odwodnienie i jego powikłania. Wraz z wiekiem zmniejsza się uczucie pragnienia, dlatego należy monitorować spożycie płynów w ciągu dnia. Seniorzy powinni, o ile nie ma przeciwwskazań lekarskich, wypijać co najmniej 1,5 litra płynów dziennie, najlepiej w postaci zwykłej wody, rozcieńczonych soków owocowych lub słabych naparów herbacianych.

Gdzie szukać pomocy?

Zapobieganie zaburzeniom odżywiania jest zawsze skuteczniejsze niż ich leczenie, dlatego tak ważne jest wczesne szukanie pomocy. Jeśli nie udaje się utrzymać spożycia diety i masy ciała oraz nie osiąga się zadowalającego stanu funkcjonalnego, wskazane jest zasięgnięcie fachowej porady – konsultacji z terapeutą żywieniowym lub dietetykiem. Eksperci pomogą dobrać optymalne wsparcie żywieniowe, ustalą odpowiednie zalecenia dietetyczne lub zalecą konsultację z innym specjalistą.

Listę dietetyków można znaleźć na stronie www.dietetyk.pl

Jak może wyglądać dieta optymalna?

Choć żadna dieta nie jest uniwersalna, poniżej trochę inspiracji.

Śniadanie:

• Jajecznica z serem i groszkiem, kromka chleba na zakwasie.
• Biały jogurt z domowym musli i owocami.

Obiad:

• Pieczona pierś z kurczaka w tymianku z puree z ziemniaków i selera.
• Pieczona ryba z ziemniakami i szpinakiem gotowanym na parze.

Przekąska:

• Bananowe smoothie z twarogiem.
• Chleb na zakwasie z domową pastą twarogową i pomidorkami cherry.

Kolacja:

• Pikantny bulion wołowy z białą fasolą, ziemniakami i szpinakiem, parmezanowe placuszki.
• Kremowa zupa z pieczonych warzyw korzeniowych z twardym serem, pełnoziarnista bułka.

Porada redakcji Dine4Fit

Dietę swoich bliskich możesz śledzić za pomocą aplikacji Dine4Fit.pl, która większości osób kojarzy się z odchudzaniem, ale jest też świetnym narzędziem do sprawdzania składników odżywczych i odpowiedniego spożycia.

Autorka: Tereza Vágnerová, dietetyczka
foto: depositphotos.cz